Rukopisi koji su procvetali: Cveće u rukopisnim knjigama srednjeg veka

Uvid u izgled nekih davno prohujalih bašti, njihovih značenja i onovremenih cvetnih priča, u ovom tekstu srednjovekovnih, daju nam crteži u iluminiranim manuskriptima, tj. ukrašenim rukopisnim knjigama iz tog vremena. Gde su se nalazile bašte, kakvu funkciju su imale, kako su izgledale, koje cveće se uzgajalo, koje je bilo omiljeno, možemo saznati sa crteža u ,,cvetnim rukopisima”. Ove rukopisne knjige nastale su tokom srednjeg veka (od V do kraja XV) i perioda renesanse (XV i XVI vek) i veliki deo njih je bogato ukrašen cvetnim motivima. Cveće je na stranicama ovih rukopisa imalo višestruku ulogu, da ukrasi delo i da mu se divimo (i dan danas) kao i da simboličkim jezikom dodatno isprati priče.

Krenuću ispočetka.

Srednjovekovni splet pisane reči i cveća iz manastirskih bašti

Sa propašću Zapadnog rimskog carstva 476.godine i dolaskom varvara, ne samo da nije više bilo moćnog rimskog carstva (bar u zapadnom delu tadašnje pozornice sveta, Istočno je nastavilo da postoji i razvija se još jedan ceo milenijum poznato danas kao Vizantijsko carstvo, tada kao Romejsko carstvo) i državnih granica, već su urušeni državni sistemi i administracija, sami urbani centri, kultura i sistem obrazovanja. Održavanje i stvaranje lepo planiranih vrtova je palo u zaborav na neko vreme.

Iako je u prvim vekovima konstituisanja mlade hrišćanske crkve, među prvih hrišćanima cvetno obilje često bilo posmatrano kao simbol preterane raskoši i nepodobština u vezi sa razmetljivošću bogatih pagana (u slučaju ruža pogledati tekst o ružama u antici Ruža. Antička istorija cveta nad cvetovima), upravo će u okrilju same hrišćanske crkve, baštovanstvo i cveće ponovo dobiti svoje važno mesto. Bavljenje baštovanstvom ponovo se razvilo u jednom od najvažnijih mesta srednjeg veka i hrišćanskih toponima, u manastirima.

Manastiri su nastali kao mesta zajedništva monaha, ljudi koji su svoj život posvetili Bogu i veri i koji svoje vreme provode u molitvi i radu. Unutar manastira na čijem čelu se nalazi opat, važila su stroga manastirska pravila i sam manastir sa posedima je bio uređen kao feudalno imanje. U baštama koje su nastale uz sam manastir i na kojima su radili monasi, gajeno je lekovito bilje, voće i povrće kao i ukrasno cveće.

O ovim manastirskim baštama kao i onim nastalim na feudalnim imanjima, cveću i njegovoj upotrebi, saznajemo na osnovu istorijskih izvora iz tog perioda. Do nas su stigli iz srednjeg veka očuvani raznoliki istorijski izvora, od kojih u vidu pisanih tragova imamo dela različitih žanrova, crteža i slika, planova i nacrta zahvaljujući kojima imamo sliku o tadašnjem baštovanstvu, baštama i cveću. Same srednjovekovne bašte biće tema nekog drugog teksta, a zvezda ovog su cvetni tragovi na pisanim izvori koji su poznati kao iluminirani manuskripti.

Manuskripti

Ilustrovani manuskripti (u prevodu sa latinskog oslikani rukopisi) su rukom pisane knjige koje su ukrašene crtežima. Crteži su se u knjigama pojavljivali uz inicijalno slovo na početku poglavlja, uz naslov, kao ukras na marginama rukopisa ili kao manji i veći crtež. Ovakve bogato dekorisane rukopisne knjige izrađivale su se tokom srednjeg veka i tokom prva dva veka pojave štamparije. Knjiga je bila veoma skupocen, dragocen i redak predmet u ovom periodu. Kako su knjige rukom pisane i prepisivane, a potom ukrašavane i koričene, bilo je potrebno dosta vremena da se jedna izradi. U zavisnosti od veličine, tipa i stepena ilustrovanosti knjige, bilo je potrebno nekoliko meseci do godinu dana da se napravi jedna.

Pravile su se od pergamenta, materijala koji nastaje od odrane kože mladih životinja od jagnjeta, koze, ovce, teleta… Za jednu knjigu je bilo potrebno odrati puno takvih životinja. Ove ilustrovane rukopisne knjige, izrađivali su najčešće monasi u srednjovekovnim manastirima koji su bili centri kulture i pismenosti dugo vremena. U okviru manastira postajali su Skriptorijumi u kojima su monasi radili na prepisivanju i iluminiranju. tj.oslikavanju stranica rukopisa (ako vas zanima ova tema i već znate nešto o tome, preporučujem roman Ime ruže Umberta Eka). Kasnije su se prepisivanjem i izrađivanjem knjiga bavile specijalizovane zanatske skriptarnice u samim gradovima, a pojavio se i papir kao novi materijal za pisanje.

Sama knjiga je sa hrišćanstvom u srednjem veku imala privilegovan status. Postala je simbol moći u ime božanske reči koju je u sebi čuvala. Najveći broj knjiga koje su nastale u srednjem veku i došle do nas su upravo verske sadržine. Isto tako, sa razvojem nauke i otvaranjem univerzitetskih centara, visoko su bile cenjene i naručivane da se prepišu knjige nereligijske tematike, kao što su sačuvana dela antičkih autora ili novonastale knjige književne ili naučne vrednosti.

Period koji je bio zlatno doba ukrašenih rukopisnih knjiga ili iluminiranih manuskripta je vreme od XIII do XVI veka.  Najlepši manuskripti religijskog sadržaja izrađeni su Parizu i Francuskoj.

Cveće u rukopisnim knjigama

Pojava cveća u manuskriptima imala je dekorativnu, praktičnu i simboličku ulogu. Dekorativna uloga je najprirodnija, cveće je tu najpre bilo kako bi ukrasilo i ulepšalo samo knjigu. Praktičnu ulogu imalo je ako se crteži cveća/biljaka nalaze u medicinskim i botaničkim knjigama, pa je potreban crtež kako bi se određena biljka prepoznala. U verskim, književnim i umetničkim knjigama cveće je imalo uz dekorativnu i važnu simboličku funkciju.

U srednjovekovnim tekstovima susrećemo cveće, u realističnim ili stilizovanim crtežima, kojim se ukrašava prostor oko naslova poglavlja, samo početno slovo ili inicijal, kako uokviruje tekst sa svih strana ili kao deo zasebne slike koja prati tekst. Cveće se iscrtavalo raznim uobičajenim dostupnim bojama kao i specijalnom zlatnom koja se upotrebljavala samo za npr. lišće. Takođe, pojavljuje se samostalno na stranicama ili kao deo slike sa ljudima, životinjama i uz neke druge objekte.

Jedan od popularnijih tipova manuskripta ovako ukrašenih bio je Časlovac (časoslov ili molitvenik, na engleskom Book of Hours). Ova knjiga je srednjovekovnim hrišćanima služila najviše kao knjiga molitvi koje su hronološki po kalendaru poređene. Sadržale su molitve, psalme i odabrane verske tekstove. Mali broj ljudi u srednjem veku, pre izuma štamparije, bio je dovoljno bogat  da je mogao da priušti sebi da naruči da mu se napravi knjiga, tj. manuskript bilo koje vrste. Onoliko koliko je bio moćan i bogat poručilac dela, u tolikoj meri je i rukopis bio bogato ukrašen. U manuskriptima tipa časlovca su slike obično bili prikazi biblijskih ličnosti i scene iz njihovih života. Stilizovani crteži cveća u delima religijske prirode bili su takođe deo hrišćanske ikonografije uz umetničku ulogu da doprinesu i tako veličaju lepotu dela.

Sa pojavom Renesanse ovi cvetni manuskripti izrađivani su sve savršenije i u umetničkom i tehničkom smislu. Renesansa je obeležena ponovnim otkrivanjem dostignuća i ideja antičkih civilizacija, velikim razvojem nauka, umetnosti i tehnika kao i otkrićem novih kontinenata od XV veka, samim tim raslo je i zanimanje za prirodu i prirodne nauke. Uz razvoj medicine, javlja se sve veće interesovanje za botaniku i proučavanje biljaka. Sa otkrićem novih delova sveta, u Evropu su pristizale nove biljne vrste. Ova dva faktora, razvoj botanike i pojava novih biljnih vrsta, uticali su da se i cveće u manuskriptima menjalo i dobijalo novo značenje. U poznom srednjem veku i renesansi, tokom XV i XVI veka, postajalo je sve popularnije ukrašavanje knjiga i prikazivanje priča uz cvetne motive. U umetničkoj izradi iluminiranih manuskripta u tom periodu, naročito bogatih cvetnim motivama, prednjačili su Flamanci. Neki od najlepše sačuvanih iluminiranih manuskripta uradili su flamanski umetnici.

Cveće koje se najviše pojavljivalo na stranicama srednjovekovnih i renesansnih manuskripta bile su ruže, ljubičice, akvileje/kandilice, ljiljani, zevalice, jagorčevina, irisi, đurđevak i bele rade. Sve su to cvetne vrste koje su rasle u Evropi tog vremena.  U srednjovekovnim rukopisima cveće je crtano najviše stilizovano, dok sa renesansom, od druge polovine XV veka, počinje da se crta realističnije. U to vreme počinju da se crtaju sve više nove vrste karanfila koji je bio veoma popularan tada u baštama elizabetanske Engleske kao i jagode. Počinju da se pojavljuju i lale sa dolaskom ovog cveća u Evropu u drugoj polovini XVI veka.

Sa novim cvetim vrstama koje stižu u Evropu iz Osmanskog carstva u XVI veku uz lale kao što su zumbuli, carska kruna i drugo lukovičasto cveće prodiru i dekorativni motivi otomanske umetnosti. U obrnutom pravcu, iz renesansne Evrope u Tursku takođe su stizali umetnički uticaji koji su tamo usvajani.

Kako su se iluminirani manuskripti vremenom usavršavali po pitanju izrade, u isto vreme postepeno su odumirali pojavom štamparske prese koja će sve više preuzimati primat po pitanju izdavanja sada već knjiga u obliku kakav nam je poznat. Papir je brzo zamenio rukom pisane knjige i pergament kao materijal za pisanje povlači se iz upotrebe. Negde se koristio i kasnije, kao u Španiji u XVIII veku.

Simbolika cveća i šta se krije iza latica

Uz očiglednu dekorativnu ulogu kao ukrasa i praktičnu radi identifikacije, cveće je u rukopisima imalo važnu simboličku ulogu koja je dopunjavala tekst. Pisana reč i crtež bili su isprepletani i pričali su istu priču. Morali ste dobro poznavati simboliku kako biste umeli protumačiti nekad zamršena i skrivena značenja na slici ili ,,pored puta”, tj. marginama samih rukopisa.

Simbolika poznatih vrsta cveća je u srednjem veku usvojena iz antike i modifikovana u skladu sa načelima i pričama hrišćanske religije i tradicije. U okviru hrišćanske ikonografije, cveće je najviše povezivano sa Bogorodicom i Hristom i raznim aspektima njihovih kultova. Značenja nekih od cvetova koji se najviše pojavljuju u poznijim rukopisnim knjigama su sledeća:

• Ruža– cvet višestruke simbolike, upotrebljavao se da označi večnu ljubav, lepotu, tajnovitost, savršenstvo…Bogorodica se nazivala Rosa mundi ili Ruža sveta, u okviru njenog kulta ruža je bila simbol majčinstva i Hristove ljubavi prema majci. Bogorodica se u ovom cvetnom smislu nazivala “ružom bez trnja”. Bela ruža je simbolizovala čistotu, dok je crvena zadovoljstvo i ljubavne jade. Crvena ruža se dovodila i u vezi sa Hristovom krvlju.
• Karanfil– simbol raspeća
• Kandilica/akvileja– označavala je Sveti Duh pošto se u latinskom nazivala columba što je u prevodu golubica koja je simbol Svetog Duha.
• Različak– simbol Bogorodice i njene krune
• Bele rade– belo kao simbol nevinosti i čistote
• Vinova loza– simbol Hrista i večnog života
• Ljubičica-označavala novu i čistu ljubav, u vezi sa Bogorodičinim kultom
• Divlja ruža– zbog trnja u vezi sa Hristom i njegovom vencem od trnja
• Iris– simbol u vezi sa Bogorodicom i njenom devičanstvom (beli iris) kao i Hristovim vaskrsenjem pošto cveta u vreme Uskrsa na proleće.
• Ljiljan– Beli ljiljan ili Madonin ljiljan/krin kao najprepoznatljiviji cvet u ulozi simbola povezanog sa Bogorodičinim kultom, simbol je njene nevinosti i čistote i prikazuje se uvek uz nju na slikama scene Blagovesti
• Bršljan– posvećenost i vernost zbog svoje zimzelene prirode
• Đurđevak– simbol u vezi sa Hristom i Bogorodicom, nazivao se i Bogorodičine suze pošto se verovalo da je rastao u podnožju krsta na kom je Isus razapet, a gde su njene suze pale
• Ruzmarin– simbol sećanja
• Jagode– označavale dobro obavljen posao, plod dobrog rada i pravednost. Povezivane zbog crvene boje sa Hristom i zbog troprstog lista sa Svetim Trojstvom.
• Nezaboravak– simbol sećanja i ljubavi čija je srednjovekovna simbolika dala ime cvetu koje nosi i danas ( u engleskom, nemačkom, francuskom pa i ovde). Plava boja cveta je bila u vezi sa vernošću tako da se isticala u ljubavnom kontekstu da se npr. ne zaboravi dragi koji odlazi na pohod, put i slično.

Kombinacija cveća i kako su bili postavljeni u crtežima u odnosu na druge objekte nosila su posebna dublja značenja. Takođe, značenje je zavisilo i od boje cveta i konteksta same priče, da li je verska ili svetovna scena prikazana.

Cvetni svedoci vremena

U srednjem veku kao i danas, cveće se uzgajalo zbog svoje lepote kao i primene u kuhinji i medicini. Uživanje pri pogledu na cvet u bašti ili livadi kao delu izuzetne božanske ljubavi izaziva divljenje koje su srednjovekovni ilustratori prenosili i na stranice knjiga na kojima su radili. Neki ilustratori su nam svoja baštovanska interesovanja otkrili crtežima koji svedoče o njihovom dobro poznavanju biljaka i okom za detalje. Verujem da je bilo među poručiocima knjiga i ljubitelja cveća koji su baš tražili da se knjige ukrase cvetnije. Ja bih prva tako, a ima nas sigurno više :).

Pisala sam nedavno na Instagramu o trendu cvetnog dizajna na koricama knjiga koji je veoma popularan ovih godina u svetu izdavaštva. Cveće na naslovnicama knjiga javlja se kao motiv za raznolike metafore, od simbolizovanja rođenja i preporoda, nade, ljubavi, uspona, cvetanja do opadanja, smrti i prolaznosti. Verujem da je za ljubitelje knjiga i cveća ovo veoma primamljiva kombinacija i nek potraje što duže.

Slično je bilo i u srednjem veku, srednjovekovni i posebno renesansni čovek je takođe voleo da vidi cveće na koricama i stranicama knjiga. Još ako to cveće nije tu bilo samo radi ukrasa (što je dovoljno samo po sebi), već sa značenjem koje dodaje slojevitosti teme, onda je to bilo od posebne važnosti.

Ovi cvetni rukopisi ,,stoje” danas i umesto tih davnih bašti  kao i ondašnjih kulturoloških sistema mišljenja i verovanja. Pričaju veće priče od onih koje su pričali u trenutku nastajanja- priče o svom vremenu i onoga što nas spaja u moderno doba iako su između nas vekovi.

A cveće, kao što ste primetili, gotovo sve je tu i ruže i ljiljani i nezaboravak, bele rade, irisi, kandilice…Danas u raznovrsnijim oblicima nego u manastirskim i grofovskim baštama nekada. Kako bi se samo neki srednjovekovni putnik iznenadio i oduševio kada bi video današnje vrtove!

Za kraj, ostaje samo da poželim da uživate u obilju knjiga i cveća kojima smo blagosloveni u modernom dobu!

P.S.Imam par preporuka ako vas zanima ova tema da bacite pogled:

Knjige:

– Fisher, Celia, Flowers in Medieval Manuscripts, University of Toronto Press, 2004.

– Eko, Umberto, Ime ruže, Plato, Beograd 2008.

Da pogledate rukopise:

– Digitalni katalog ilustrovanih manuskripta u Britanskoj biblioteci  https://www.bl.uk/catalogues/illuminatedmanuscripts/welcome.htm

– Jedan od najlepših primera časlovaca je onaj urađen za kraljicu Anu od Bretanje koji se čuva u Nacionalnoj biblioteci Francuske u Parizu. Može se pogledati ovde https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b52500984v/f1.image.r=grandes%20heure.langEN

Hvala na čitanju!