Istorija lala u Osmanskom carstvu i ,,Doba lala”

Istanbul. Bašta Velikog vezira jedne prolećne noći, aprila meseca. Odabrani gosti šetaju po bašti okupanoj svetlošću punog meseca diveći se lalama u cvetu. U bašti je u tom trenutku oko 500 000 procvetalih lala osvetljenih svetlošću sveća. Sveće, iste visine kao cveće, postavljene su između lala kako bi što bolje isticale lepotu omiljenog cveta u noći. Unaokolo se mogu videti i kornjače koje šetaju ,,noseći” sveće, dok su uz staze poređani kavezi sa raznim egzotičnim pticama. Svuda su bile postavljene vaze pune cveća i ceo vrt je svetlucao od bezbroj lampi i ogledala radi refleksije. Svetlost i muzika trajali su svake večeri dok god su lale bile u cvetu, specijalno u noćima punog meseca. Ovakvo slavljenje i obožavanje lala pripadalo je periodu istorije Osmanskog carstva poznatom baš po ovom cvetu Doba lala (lale devri). Jedan od gostiju Velikog vezira Ibrahim paše, vlasnika opisane bašte, bio je i francuski ambasador u Konstantinopolju koji je opisao svoju posetu vrtu lala u jednom pismu od 24.aprila 1726.

U Osmanskoj istoriji punoj ratova na različitim frontovima, bio je taj poseban mirnodopski period kada su sultan i njegov dvor slavili život, nastojali da modernizuju državu i veličali ljubav prema lalama.

Doba lala odnosi se na vreme turske istorije od 1718. do 1730. godine koje je obeleženo mirom, relativno stabilnim sastavom vrha državne uprave, kulturnim i tehnološkim napretkom uz veliku pomamu za lalama u prestonici i samom carstvu. Nakon decenija ratova i zaključenja mira u Požarevcu 1718. sa Habzburškom monarhijom i Venecijom, nastupio je period mira za Osmansko carstvo.

Carstvom je vladao sultan Ahmed III (1703-1730) koji je bio poznat kao veoma obrazovan i prosvećen vladar sa ukusom za umetnost i lepo, a posebno po svojoj ljubavi ka lalama. Sultan Ahmed III bavio se i kaligrafijom i pisanjem pesama. Želja Ahmeda III za mirom i napretkom bila je u skladu sa mišljenjem i delovanjem njegovog dugogodišnjeg Velikog vezira i zeta Ibrahim paše (Nevšehirli Damad Ibrahim paša). Veliki vezir je tokom Doba lala radio na uspostavljanju i razvijanju boljih diplomatskih veza sa evropskim državama kao i upoznavanju sa njihovim ,,receptima” uspeha i napretka tehnologije, privrede i  načina života. Jedan od najznačajnijih dostignuća ovog perioda je uvođenje štamparske prese u Istanbulu, umnožavanje knjiga, nicanje fabrika za proizvodnju papira. Gradile su se palate i uređivali vrtovi prateći i evropske trendove u hortikulturi. Bio je to period modernizacije i otvaranja ka Evropi.

Sultan, Veliki vezir i plemstvo slavili su lale kao omiljeni cvet Osmanske države uz brojne raskošne svečanosti, festivale i muziku.

Lale su bile svuda, rasle su u vrtovima sultanovih palata, vrtovima njegovih dvorana kao i u bašticama siromašnijih građana prestonice. Pesnici, kao što je poznati Nedim, pevali su pesme u slavu ovog cveta, a umetnici kroz razne forme prikazivali njegovu lepotu. Lale su se nalazile vezene na tkaninama, zidnim dekorativnim pločicama, slikama, minijaturama, na odeći i obući, keramici naročito poznatoj Iznik keramici… Bilo ih je svuda.

Ovaj lukovičasti cvet je Turcima Osmanlijama poznat odavno, iz vremena dok još bili pleme koje je živelo nomadskim načinom života.

Lala je divlji cvet poreklom sa prostora Irana, centralne Azije i današnje Turske. Sa njihovim plemenskim pomeranjem od Istoka ka Zapadu, prema Maloj Aziji, nailazili su usput na ovaj divlji cvet. Zna se da je Turcima Seldžucima divlja lala bila poznata od XI veka, tj. od vremena kada ovo pleme stiže u Malu Aziju i naseljava se tu. Prilikom arheoloških iskopavanja jedne palate u istočnoj Anadoliji (centralni deo Male Azije) pronađene su pločice sa motivom lala koje su napravili upravo ovi pridošli Seldžuci. Par vekova kasnije, osvajanjem Konstantinopolja i Vizantijskog carstva maja 1453, Turci su lale sa sobom doneli i u zapadne delove svoje države. Sa usponom i osvajanjima Osmanlija, lala je postajala sve omiljenija i traženija. Sve više su se uzgajale nove vrste.

Lala je za Osmanlije imala i verski značaj pošto se naziv lala piše arapskom kaligrafijom koja se koristila u Osmanskom carstvu gotovo isto kao ime Boga, Alah. Motiv lale se tako koristio i kao amajlija sa ciljem zaštite. Sačuvana je košulja u kojoj je sahranjen sultan Bajazit (sin Murata koji je ubijen u Kosovskoj bici 1389.godine) koja na prednjoj strani ima izvezene stihove iz Kurana, a na poleđini vezene lale (čuva se u Muzeju turske i islamske umetnosti u Istanbulu).

Osmanlije i ljubav prema cveću

Ljubav Osmanlija prema cveću i baštovanstvu poznata je od ranije i često je poticala od samih sultana. Dva najveća turska sultana, Mehmed II Osvajač (1451-1481) i Sulejman Veličanstveni (1521-1566), miljenici rata, voleli su bašte i cveće. Mehmedu II Fatihu (Osvajaču) su ruže bile omiljene. Odmah po osvajanju i ulasku u Konstantinopolj 1453, naredio je da se podigne palata za sultane Topkapi na mestu palate vizantijskih careva i bašte puna cveća. Po njegovoj zapovesti nikle su brojne bašte uz palatu i po okolini. Lično je planirao i nadzirao sadnju u svojim baštama. Takođe je podsticao svoje vezire da i oni imaju svoje bašte. Ostao je sačuvan opis njegove ranije bašte u palati u Edirne (Jedrene) kao i one kasnije u Topkapiju i po Istanbulu.

U Topkapiju je u vreme Mehmeda II radilo 600 baštovana (bostancis’) što govori o tome koliko je tu bilo cveća i posla (prema drugom podatku bilo ih je 920). Lale su tada bile još pomalo divlje, iako su ih Turci u Anadoliji (centralna Mala Azija) već uzgajali i stvarali nove vrste. Od tog vremena, sa uzdizanjem carstva i lale su napredovale, postajale sve lepše i raznovrsnije, osvajale sve veći broj srca i bašti.

Sa Sulejmanom Veličanstvenim počinje uspon lala koji prati političko jačanje i teritorijalno proširenje Osmanskog carstva, kao cvet koji je sultanu bio omiljen. Samo iz okoline Istanbula bilo je 18 domaćih vrsta lala. Tokom vladavine ovog sultana,  sredinom XVI veka donete su prve lukovice iz Istanbula u Evropu (dotad je ovaj cvet bio nepoznat ondašnjim Evropljanima) odakle je započela nova avantura lala na radost svih nas ljubitelja na ovim prostorima i širom sveta. Ambasador rimsko-nemačkog cara Ferdinanda I u Konstantinopolju oko 1550, Ožijer de Buzbek, pisao je u pismima o tom cvetu kojim su Turci oduševljeni i poslao prve lukovice odatle sa dvora u Evropu u carske vrtove Beča (o ovoj temi ima poseban tekst Istorija lala: Kako je lala osvajala Evropu u XVI veku uz Karola Klusijusa & društvo).

Pjer Belon, francuski putopisac i botanista, proveo je tri godine u Otomanskom carstvu i na Levantu u periodu 1546-1549, u vreme Sulejmanove vladavine i zabeležio je da nema naroda koji više voli da sebe ukrasi lepim cvećem niti koji ih više slavi kao Turci.

Upravo za vreme Sulejmana Veličanstvenog, uzgojena je i prva lala kultivar od strane najvišeg sudije u zemlji, Sejhulislam Ebusud Efendi. Lalu je nazvao Nur-i Adn u prevodu Svetlost nebesa. Te lale će biti poznate kao Istanbulske lale (verovatno vode poreklo od lale Kefe lalesi).

Sulejmanov naslednik, sultan Selim II, takođe je bio veoma zainteresovan za cveće. Jednom prilikom, 1574. godine, naručio je iz Sirije da mu se pošalje 50 000 lukovica lala za carske bašte u Istanbulu (negde se pominju i lukovice zumbula). Iz drugog dela carstva, sa juga Ukrajine, poslato mu je još 300 000 lukovica. Ovo nisu bili usamljeni slučajevi već praksa.

Čuveni turski putnik i putopisac iz XVII veka, Evlija Čelebi (1611-1682), veoma značajan za istoriografsku nauku zbog svojih beleški sa putovanja širom Otomanskog carstva koje je objavio u deset tomova Seyâhatnâme  (početkom 1660. posetio je Srbiju i okolne države na Balkanu), pisao je o baštama punim lala u dvorištima palata na obali Bosfora. On takođe navodi podatak da je oko 1630-tih u Istanbulu i okolini bilo bar 300 florista i oko 80 cvećara (I knjiga Putopisa).

Karakteristično za ondašnje turske ljubitelje lala je da su voleli cvet lale koji je bio uže forme i izduženih šiljatih latica, za razliku od evropskih koji su više voleli zaobljenije oblike cveta. Lale tog perioda nisu bile istovetne današnjim. Prve koje su uzgajali, od lukovica lala iz divljine koje su dalje ukrštali, bile su kraćih drški nego današnje i izduženijeg oblika cveta skupljenih latica u obliku badema.

Razvoj cvetne industrije i uzgoj lala u XVII i XVIII veku

Do Doba lala, oko 1720.godine, bilo je poznato preko 900 kultivara ovog cveta u Osmanskom carstvu. Omiljene od strane samog sultana Ahmeda III kao i njegovih dvorana, cvet je na tržištu u prestonici dostizao astronomske cene (ovo je ubrzo regulisano dekretom o cenama, odnosno do koje najveće cene može da ide vrednost jedne lukovice, Tulipomanija u Holandiji se desila nekih 80-tak godina ranije). Sultan je naručio milione lukovica lala iz Holandije za svoje bašte (Holandija je već tada bila br.1 na cvetnom tržištu). Festivali koji su slavili cvetanje lala trajali su i po 40 dana uz brojne aktivnosti od muzike i igre do predstava, parada i kulturnih dešavanja. Lalama su uzgajivači davali poetična imena kao što su Ona koja uvećava radost, Zvezda sreće, Fontana života, Ljubavni ogrtač, Svetlost uma…

Tržnica lala se tada nalazila najčešće na prostoru iza Nove džamije ili Eminonu gde se i danas nalazi cvetna pijaca u Istanbulu.

Uz lale, u osmanskim baštama cvetali su najviše zumbuli, narcisi, ljiljani, fritilarije ili carske krune, karanfili kao i ruže. Za bašte palata sultana Ahmeda III su se razmnožavale lukovice lala na poljima blizu Manise u Maloj Aziji.

Ljubav prema cveću i baštovanstvu je bila veoma razvijena u Osmanskom carstvu što vidimo i na osnovu postojanja udruženja i organizacija koje su se bavile cvećem. Već je sultan Ibrahim I (deda Ahmeda III) doneo dekret o uspostavljanju asocijacije eksperata koji se bave cvećem kao odgovor na potrebe u državi najpre radi regulisanja odnosa i rešavanja problema između uzgajivača i prodavaca cveća. Rukovodilac ovog udruženja je bio Sari Abdulah efendi po osnivanju.

Za vreme naslednika sultana Ibrahima I, Mehmeda IV, osnovan je Institut za botanička istraživanja (sa poetičnim nazivom u slobodnom prevodu kao Skup cvetnih pupoljaka) i za predsednika je izabran Solakzade Čelebi. Institut se bavio razvojem uzgoja lala, njihovim kategorisanjem, kontrolom cena i kvaliteta i stvaranjem novih sorti.

Pesnik i kompozitor Mehmed Dede, prijatelj sultana Mehmeda IV, bavio se uzgajanjem novih vrsta cveća koje je imenovao, pa pisao pesme o njima. Izdao je zbirku ovih pesama posvećenih cveću pod nazivom Prijatni prijatelji.

Jedan od najvećih stručnjaka za lale iz perioda Doba lala bio je Tabak Ata (imena ovih ljudi namenski pominjem kao vrstu mog odavanja počasti pošto su gotovo potpuno zaboravljeni). Oko hiljadu novih kultuvara lala uzgojeno je tih godina što govori samo po sebi o traženosti ovog cveta. Brojni kultivari takmičili su se među sobom i brižljivo čuvali svoje dragocene lukovice i metode uzgoja i ukrštanja.

Kraj Doba lala i novi počeci

Sin Mehmeda IV bio je upravo Ahmed III, veliki ljubitelj umetnosti, cveća i bašti kao i njegovi predhodnici. Sultan je zajedno sa svojim Velikim vezirom, takođe velikim ljubitelj lala, uzdigao kult lale na još viši nivo nego ranije. Popularnost lala je za vreme njegove vladavine bila na vrhuncu.

Ovaj period turske prošlosti koji je zapamćen upravo po raskošnim proslavama posvećenih lalama i njihovom nezapamćenom uzgoju, Doba lala, okončano je naglo pobunom septembra 1730. kao rezultat političke krize u vezi sa ,,iranskim ratom” i ustankom janičara predvođenim Patrona Halilom (Pobuna Patrona Halila ) koji su doveli do državnog udara kojim je najpre obezglavljen Veliki vezir Ibrahim-paša i potom smenjen sultan Ahmed III u korist sinovca Mahmuda I. Prve na udaru razjarene mase bile su palate i bašte kao simboli rasipništva državnog vrha.

Lale nakon ovoga nisu više nikad bile toliko popularne kao tada. Interesovanje za lale je i dalje trajalo, ali se sa vremenom smanjivalo u skladu sa dešavanjima koja su potresala Carstvo i prestonicu (ratovi, ekonomske krize, društvena previranja). Nijedna od ovih vrsta Istanbulskih lala nije došla do nas danas (koliko znamo). Sačuvan je jedan album o lalama iz 1725. godine sa ilustracijama ovih čuvenih lala baš iz vremena nazavanog po njima (Lala album ili Lale Mecmuasi).

Ipak, ljubav prema lalama je preživela i čini se da se danas iznova budi i ,,podržava” u modernoj Turskoj kao deo kulturnog identiteta. Sve se više sade lale i ističe cvetno nasleđe vezano za ovaj cvet.

Danas se u Istanbulu organizuje Festival Lala tokom perioda cvetanja, od kraja marta do kraja aprila sa cvetanjem kasnijih sorti lala. Ima ih u cvetu kako na starim lokacijama tako i na novim površinama po ovom gradu. Lala se i dalje smatra simbolom savršenstva, beskrajne ljubavi i zaštite. Možete ih videti kao ukrasni motiv u raznim sferama turske države, počevši od keramike, avio kompanije ili po palatama turskih sultana na prvom mestu u Topkapi palati.

Nadam se da vam se dopao tekst. Ja ću svoju sledeću posetu Istanbulu gledati da izaberem za neki april. Ako vam se ova tema čini zanimljivom, imam preporuku za čitanje u vidu detektivskog romana koji se dešava baš u vreme Doba lala i same pobune u Istanbulu 1830, uz sveprisutne lale i misteriozne igre oko njih, u knjizi pod nazivom ,,Istanbulska lala” autora Iskander Pale (izdavač je Laguna iz 2019. godine).

Hvala na čitanju!